Mong Manh Vĩnh Cửu có thể được xem như chương hồi kế tiếp của Hoa Thống Nhất - triển lãm cá nhân của nghệ sĩ Trần Minh Đức, thể hiện những suy tưởng của anh về tính Việt Nam trong mình, về những biểu tượng văn hóa - lịch sử đại chúng trong một không gian thẩm mỹ hiện đại, đầy màu sắc và có chút gì đó ngây thơ, tinh nghịch. Ấy là bình hoa gò từ vỏ đạn thời chiến, được khắc nhành hoa đào mang hương xuân miền Bắc, bên trong cắm một nhành hoa mong manh mơn mởn không vương mùi súng đạn. Ấy là chiếc thẻ tên khắc thông điệp “Happiness To Everybody" - dòng chữ anh quan sát thấy trên thiết kế của những chiếc… thùng rác, mà sau này đã được anh xem là phương châm của đời mình. Ấy là những ngôi sao bay rạng đông, những ánh sao neon hồng gợi phức cảm đan xen của cả sự mong manh và vĩnh cửu. 

Anh có thể chia sẻ về quá trình thực hiện buổi triển lãm này?  

Cám ơn các bạn đã dành thời gian ghé thăm triển lãm ngày hôm nay. Thật ra, những bản phác thảo đầu tiên cho những tác phẩm được trưng bày tại Mong Manh Vĩnh Cửu đã được thực hiện từ hơn 2 năm trước. Đó là thời điểm tôi quay trở lại Việt Nam sau một khoảng thời gian sống ở nước ngoài, và cũng vừa hoàn thành một triển lãm cá nhân. Trong tôi dâng trào rất nhiều suy tưởng về ánh sáng, về những liên hệ của tôi - một cá nhân - với đất nước. Tôi muốn thực hiện một buổi triển lãm để cùng khán giả thưởng thức, trò chuyện về những thông điệp được đặt để trong từng tác phẩm. 

Về cơ bản, Mong Manh Vĩnh Cửu thể hiện khuynh hướng sáng tác của tôi về những mối quan hệ, dù rất nhỏ, trong gia đình, dần dần mở rộng ra làng xóm, những địa điểm tôi đã ghé thăm, những mảnh đất Việt Nam tôi đã đặt chân tới, những ý niệm khi tôi lưu trú ở nước ngoài. Đó là những suy tưởng về đất nước, về sự tồn tại của mình - một người Việt Nam - khi ở tại quê hương và khi ra nước ngoài, và tôi muốn trò chuyện về suy tưởng đó với cả khán giả Việt lẫn bạn bè quốc tế. Tất cả được thể hiện qua hình ảnh những vì sao, với một màu sắc rất gần gũi với bao thế hệ người Việt mình.  

Em đã bắt gặp rất nhiều hình ảnh quen thuộc trong 15 tác phẩm lần này. Đó là bộ bàn ăn công nghiệp mà hẳn canteen trường học nào cũng có. Đó là thùng bia Saigon mà cứ đến Tết hay những dịp đặc biệt là cả gia đình sẽ cùng nâng cốc chúc mừng. Thậm chí những bóng đèn điện được gắn lên tác phẩm cũng là “bóng đèn tuổi thơ" của chúng em thời còn cấp 1, cấp 2.

Đúng như bạn nói, đó đều là những hình ảnh mang tính văn hóa đại chúng rất lớn. Các nghệ sĩ quốc tế đã rất tích cực sử dụng phương thức thể hiện này trong những giai đoạn phát triển của quốc gia họ để phản ánh sự ảnh hưởng của giai đoạn đến khuynh hướng sáng tác cá nhân, cũng như suy nghĩ của họ về chính trị, xã hội. Tôi nhìn Việt Nam như một “người trẻ" đang phát triển, với những hình ảnh văn hóa đại chúng dần lộ diện rõ nét hơn bao giờ hết. Đèn neon, bộ bàn ăn inox, thùng bia, thùng nước ngọt… tất cả đều là tuổi thơ tôi, và như bạn nói, dù chúng ta không sinh ra cùng một thời kỳ, bạn vẫn cảm thấy rất quen thuộc. 

Anh đặt cho triển lãm một cái tên rất thi vị: MONG MANH VĨNH CỬU. Có một sự đối lập ngầm ở đây: một cái gì đó dễ tan, dễ vỡ, tưởng chừng như có thể tan biến bất cứ khi nào; và một cái gì đó vĩnh viễn, mãi mãi, không thể nào xóa nhòa. Vì sao lại có sự đối lập ấy? Qua đó, anh muốn thể hiện điều gì?

Khi tôi nhận được lời mời từ Gate Gate Gallery, thì ý tưởng về “mong manh vĩnh cửu" đã hiện lên ngay lập tức sau những trao đổi, chuyện trò đầu tiên của tôi và các bạn. Một cách rất tình cờ, “mong manh vĩnh cửu" cũng rất phù hợp với những phác thảo của tôi trong cuốn sổ tay. 

Tôi cảm thấy những sáng tác của mình làm nổi bật lên cả những sự mong manh và những điều vĩnh cửu. Ví dụ như hình ảnh ngôi sao. Đó là một vật thể thiên văn có tuổi thọ hàng chục, hàng trăm triệu năm. Nhưng khi những ngôi sao năm cánh hiện diện trên giấy qua những nét vẽ trẻ thơ, thì cái “hàng trăm triệu năm” vĩnh cửu và vô tận ấy lại hóa thành một sự mong manh rất dễ thương và hồn nhiên. 

Với những gì đang hiện diện ở đây, ngay lúc này, anh hài lòng với nó bao nhiêu phần?

Trong quá trình dựng lên buổi triển lãm, đã có rất nhiều bạn trẻ cùng nhau tới đây và hỏi rằng: “Anh ơi, chúng em có thể xem tác phẩm được chưa ạ?” Tôi mới nói, ồ, bây giờ anh mới đang gắn tác phẩm lên tường và thử đèn; mọi thứ vẫn chưa sẵn sàng, anh nghĩ nếu đợi đến khi triển lãm chính thức được mở thì trải nghiệm sẽ tuyệt vời hơn. Tôi cũng thấy rất lạ vì không biết tại sao các bạn lại biết tới triển lãm, thì các bạn giải thích là “chúng em xem trên TikTok" (cười). Đó là điều vượt lên cả kỳ vọng của tôi. Tôi nghĩ, ngôn ngữ TikTok đã truyền tải những thông điệp nghệ thuật đương đại tới nhiều bạn trẻ và thành công trong việc thu hút sự quan tâm của các bạn tới nghệ thuật. 

Mong Manh Vĩnh Cửu khiến anh có những soi chiếu, phản tư như thế nào về chính bản thân mình?

Bố mẹ tôi là những người hoài niệm về quá khứ, về những câu chuyện đã hiện diện trong đời. Ngôi nhà tôi, vì vậy, giống như một nơi lưu trữ tất cả những vật thể quan trọng với bố mẹ. Ngày nhỏ, tôi nhìn vô những món đồ đó mà không thể hiểu vì sao chúng lại ở đây. Lớn lên, tôi mới từ từ hiểu ra câu chuyện ẩn đằng sau từng món đồ nhỏ trong gia đình. Và khi được kể lại bằng ngôn ngữ của nghệ thuật đương đại, tôi tin rằng chúng sẽ trở thành những ý niệm rất đỗi rung động. 

Trong triển lãm này có những chiếc dù pháo sáng mà tôi tình cờ tìm thấy trong một lần loanh quanh khu chợ quân sự cũ ở Sài Gòn. Tôi cầm trên tay chiếc dù pháo sáng nguyên bản màu trắng đã cũ sờn, rồi nhuộm hồng để giờ đây nó mang một dáng vẻ đáng yêu trái ngược hoàn toàn với cái khắc nghiệt, chết chóc của chiến tranh và xung đột. Tôi dùng nó như một ngôn ngữ giao tiếp với người xem. 

Hay bạn có thể nhìn thấy, bên trong kia tôi bày ba chiếc bình cắm hoa nhài. Những chiếc bình này được người ta gò lại từ vỏ đạn đồng, khắc lên những hình vẽ hoa đào miền Bắc, hoa mai miền Nam, bông sen miền Trung mang thông điệp hòa bình - đối lập với cái súng đạn của chiến trường. Với tôi, đó là những hình ảnh rất đỗi ngây thơ, rất đẹp, rất trân quý. 

Anh có bao giờ lo lắng rằng những cái ý niệm, rồi là những cái thông điệp mà mình muốn gửi gắm trong những tác phẩm của mình quá phức tạp để đại chúng có thể hiểu trọn vẹn chỉ sau một buổi triển lãm? 

Khi thực hiện triển lãm, tôi không muốn áp đặt khán giả phải hiểu thế này, thế kia. Tôi rất vui vì chính người xem của mình - những người bạn, người quen, những lạ, cả những bạn nghệ sĩ khác - đều tự mình tìm đến tôi và nói: “Anh ơi, em rất vui. Cái ánh sáng này, cái màu hồng này, cái câu chữ này trên tác phẩm làm em thấy vui lắm.” Cái vui ấy chính là cảm xúc đầu tiên hiện lên trong họ. 

Khi sáng tạo, thay vì đặt toàn bộ những ý niệm lớn lao vào tác phẩm, tôi chỉ đặt nửa phần. Nửa phần còn lại, tôi để dành cho khán giả tự cảm nhận. Tôi không có bất kỳ sự ép buộc nào với người xem: Bạn phải đọc lịch sử đi, bạn phải đọc sách này, sách kia để hiểu tác phẩm. Không đâu. Tôi muốn tạo ra những hình tượng thân thuộc, kể lại những câu chuyện gần gũi và thân mật hơn là buộc khán giả phải trải qua một cuộc khảo cứu nặng nề. 

Anh gọi mình là một nghệ sĩ đa phương tiện. Điều đó có nghĩa là phương tiện biểu đạt nghệ thuật của anh rất đa dạng - khi là tranh vẽ, khi là sắp đặt, khi lại là một cuộc livestream… Thông thường, điều gì sẽ đến trước trong quá trình sáng tạo của anh - là mục đích nghệ thuật, hay là phương tiện nghệ thuật? 

Tôi tốt nghiệp khoa Hội họa trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật. Tôi học sơn dầu - một ngôn ngữ nghệ thuật có bề dày lịch sử lâu đời. Sau khi tốt nghiệp ra trường, tôi cảm thấy từng khoảnh khắc mình trải qua, từng ngày từng giờ, từng phút từng giây mình được nhìn thấy mọi người và sống cuộc đời này đã là những chất liệu sáng tác vô cùng phong phú. Tôi thích tất thảy mọi khoảnh khắc ấy, và để chúng trở thành nét phác thảo đầu tiên làm nên tác phẩm. Vì vậy trong triển lãm của tôi, bạn sẽ bắt gặp những hình ảnh quen thuộc với đại chúng: thùng bia, lon Coca, bóng đèn tăng phô, ngôi sao năm cánh, màu hồng trẻ thơ. Cảm hứng có thể đến với tôi bất cứ lúc nào. Khi tôi đang chạy xe ngoài đường và bỗng muốn quẹo lại ghé vô chợ. Khi tôi tạt ngang lề đường và thoáng thấy một vật thể đã rất lâu không được nhìn thấy. Tôi vui với những khoảnh khắc đó và muốn dùng chất liệu này để giao tiếp với khán giả quan tâm đến nghệ thuật. 

Anh đã bao giờ có cảm giác: Đôi khi mình bị sa đà vào việc phải sử dụng một hình thức thật lạ, một phương tiện thật mới, mà mình quên đi cái ý niệm cốt lõi nguyên sơ khi tạo nên tác phẩm nghệ thuật đó?

Đâu đó nó quay lại với câu hỏi trước của bạn. Tôi nghĩ ý tưởng và sự sáng tạo của mình được hình thành nên từ bản ngã, từ những ký ức tiềm tàng và từ sự phát triển cá nhân - những cái đã ăn sâu, ngấm sâu vào mình. Vậy nên tôi không cảm thấy mình phải cố gắng để làm mới hơn hay sao cả. Những điều khiến tôi thích thú lại đến từ những cái rất đời thường: Người tôi gặp, một buổi nói chuyện ngoài cafe, anh chị bán hàng, người phóng xe vụt qua khi tôi đang đi dạo trên phố, gánh hàng rong… Có lẽ khi tất thảy những điều đó không còn nữa, tôi mới thấy mình bắt đầu già đi (cười). Nhưng không lo đâu, Việt Nam nước mình vẫn còn mơn mởn những thông điệp ấy. Mình vẫn luôn tìm thấy những chất liệu đời sống quanh mình, từ lúc mở mắt dậy đón ánh bình minh, tới khi bước ra đường ghé quán cafe gọi món đồ uống quen thuộc. 

Một câu hỏi có lẽ hơi… trừu tượng: Với anh, đâu là điều quan trọng nhất trong nghệ thuật?

Suy ra từ những thực hành cá nhân, tôi nghĩ điều quan trọng nhất là sự gần gũi và cảm nhận của khán giả. Đó là khoảnh khắc mọi người đứng trước tác phẩm của mình và nói, “mình rất vui vì thông điệp này, vì màu sắc này”. Đó là khi họ xem tác phẩm, và thấy trong mình gợi lên một mảng ký ức. Họ có thể vui, có thể buồn, cũng có thể vui buồn lẫn lộn. 

Anh có cố gắng tạo cho mình một phong cách sáng tạo độc bản, để khi nhìn vào một tác phẩm, một triển lãm, khán giả biết ngay đó là sản phẩm của nghệ sĩ Trần Minh Đức mà không cần nhìn biển tên ? 

Một lần nữa, tôi nghĩ rằng nó xuất phát từ chính bản ngã và tiềm thức của mình. Vài ngày trước, có một bạn hỏi tôi, có phải gần đây tôi mới nảy ra ý tưởng về những ánh sáng rạng rỡ như thế này hay không? Thì thật ra là không phải. Ngay từ nhỏ tôi đã thích ánh sáng. Đi cafe với bạn, tôi cũng chọn quán có góc ngồi nhiều ánh sáng nhất có thể. Những sự “thích" bản năng đó có sẵn trong mình rồi, chỉ đang chờ tới đúng thời điểm để trở thành “tác phẩm” mà thôi. 

Điều hạnh phúc nhất với anh trong quá trình tạo nên Mong Manh Vĩnh Cửu là gì?

Đó là những giao tiếp bình dị với khán giả, khi họ cảm nhận được ánh sáng đó, khi họ bước đi trong phòng tranh, cảm nhận sự kết nối giữa những tác phẩm, “nghe" được những câu chuyện. Khi họ tìm đến tôi tâm sự điều đó để nối dài câu chuyện giữa đôi bên. Đó là điều tôi đặc biệt trân quý, 

Triển lãm “Mong manh vĩnh cửu” | “Fragility Eternity” Exhibition 

Một triển lãm cá nhân | A solo exhibition by Trần Minh Đức 

Thời gian: 10:00 - 19:00, 14.10 - 05.11.2023

Địa điểm: Gate Gate Gallery - 55 Văn Miếu, Đống Đa, Hà Nội