Năm 2025, Việt Nam tròn 80 năm Quốc khánh 2/9/1945 – dấu mốc lịch sử khai sinh đất nước độc lập. Lịch sử nước ta gắn liền với những cuộc chiến cam go vì tự do, thống nhất. Nhưng ngay trong khói lửa chiến tranh, tình yêu vẫn nảy nở và tỏa sáng một cách kỳ diệu. Những người trẻ thời chiến đã yêu nhau bằng tình yêu son sắt, đặt tình cảm riêng hòa cùng lý tưởng cứu nước. Như nhà thơ Nguyễn Mỹ từng viết: “Khi Tổ quốc cần, họ biết sống xa nhau. 

Nhân dịp kỷ niệm sự kiện trọng đại của đất nước, chúng ta cùng điểm lại 6 tác phẩm tiêu biểu ghi lại những chuyện tình thời chiến qua thư từ, hồi ký và tiểu thuyết – những trang viết cảm động giúp thế hệ hôm nay trân trọng hơn lịch sử và trân trọng những tình yêu son sắt năm xưa. Những cuốn sách chủ yếu được ghi lại vào giai đoạn kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ sau năm 1945, khi dân tộc ta tiếp tục chiến đấu vì độc lập dân tộc. 

1. Những cánh thư ra Bắc vào Nam

Tác giả: Vũ Công Lập & Bùi Chí Trung (sưu tầm, biên soạn).

Cuốn sách tập hợp 73 bức thư (1948–1967) của Đại tướng Nguyễn Chí Thanh cùng vợ và các con. Đại tướng Nguyễn Chí Thanh xa gia đình suốt 20 năm kháng chiến chống Pháp rồi chống Mỹ. Những lá thư tay ấy “không hề có mùi bom đạn, mà chỉ là những lời dặn dò, những tình cảm yêu thương” mà ông Thanh và vợ (bà Nguyễn Thị Cúc) dành cho nhau. Trong thư tháng 8/1965, bà Cúc dặn chồng: “Anh Thao ơi! Cúc dặn nhé: Công việc làm ăn của anh nặng nhọc nhiều, anh cố bồi dưỡng để đủ sức làm ăn lâu dài anh nhé. Cúc chỉ mong anh đừng ốm đau... Cúc và tất cả gia đình mừng thôi”

Bộ thư chia làm ba giai đoạn: 1948–1953 là những lá thư thời kháng chiến chống Pháp, khi ông Thanh rời Huế ra Việt Bắc tham gia chiến dịch; 1954–1962 là thư thời hòa bình miền Bắc, có năm 1962 đặc biệt khi bà Cúc sang chữa bệnh ở Bắc Kinh, ông viết tới 15 lá thư thăm hỏi; 1963–1967 là thư thời kháng chiến chống Mỹ, khi Đại tướng đi chiến trường miền Nam. 

Những cánh thư ra Bắc vào Nam” vì thế không chỉ là câu chuyện tình yêu riêng của vợ chồng Đại tướng, mà còn là bức tranh đẹp về hậu phương – tiền tuyến chung lòng. Cuốn sách do Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân ấn hành năm 2017 nhân kỷ niệm 50 năm ngày mất của Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, như một kỷ vật quý báu tái hiện di sản tinh thần của một gia đình cách mạng qua những tháng năm khói lửa.

2. Thư cho Em

Tác giả: Hoàng Nam Tiến.

“Thư cho Em” kể lại chuyện tình có thật kéo dài hơn 40 năm giữa Thiếu tướng Hoàng Đan – một vị tướng trận mạc nổi bật – và phu nhân Nguyễn Thị An Vinh – nữ đại biểu Quốc hội khóa đầu. Cuốn sách do người con trai út Hoàng Nam Tiến chấp bút, dựa trên hơn 400 bức thư tay mà cha mẹ anh trao đổi suốt từ năm 1953 (khi mới quen) qua hai cuộc kháng chiến cho đến những năm tháng hòa bình. Từng lá thư thấm đượm nhớ thương, đôi lúc giận hờn, nhưng trên hết là sự thấu hiểu và niềm tin son sắt mà hai người dành cho nhau dù khoảng cách xa xôi. 

Tình yêu của họ gắn liền với những cột mốc lịch sử dân tộc. Năm 1954, trước khi lên đường tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ, chàng trai Hoàng Đan đã hẹn người yêu: “Đi Điện Biên Phủ về, ta cưới”. Lời hẹn ước đó được thực hiện vào mùa Thu 1954, khi ông đạp xe hơn 1.300 km để tìm gặp bà An Vinh và làm lễ cưới. Sau ngày cưới, họ lại chấp nhận xa nhau triền miên vì nhiệm vụ. Thiếu tướng Hoàng Đan lăn mình qua bao chiến trường khốc liệt (từ Điện Biên Phủ 1954, Khe Sanh 1968, Quảng Trị 1972, đến Sài Gòn 1975 và chiến tranh biên giới 1979), còn bà An Vinh ở hậu phương nuôi con, công tác và thấp thỏm chờ tin chồng. 

Những lá thư chính là sợi dây kết nối duy nhất giúp họ “gửi gắm thương nhớ qua bao trận chiến khốc liệt và những năm tháng xa cách”. Điều đặc biệt là cuốn sách mở đầu bằng câu chuyện năm 2003, khi Tướng Hoàng Đan qua đời. Bà An Vinh khi ấy đã muốn chôn theo toàn bộ thư từ, nhật ký của hai ông bà cùng chồng. Nhưng anh Hoàng Nam Tiến đã lặng lẽ giữ lại kho thư gia đình suốt hàng chục năm, để rồi khi đọc và hiểu thấu tình cảm của cha mẹ, anh cảm thấy thôi thúc phải viết nên “Thư cho Em”. 

3. Hồi ức tình yêu qua những lá thư riêng

Tác giả: Vũ Tú Nam & Thanh Hương

Đây là cuốn sách tập hợp 250 bức thư tình (chọn từ hơn 500 bức) mà hai nhà văn nổi tiếng thời kháng chiến – Vũ Tú Nam và vợ là nhà báo Thanh Hương – gửi cho nhau từ năm 1950 đến 1968. Ông bà Vũ Tú Nam – Thanh Hương gặp và yêu nhau giữa cuộc kháng chiến chống Pháp, đính ước năm 1952 và kết hôn đầu năm 1954 tại chiến khu Việt Bắc. 

Ông Vũ Tú Nam thường xuyên đi theo các chiến dịch lớn với vai trò phóng viên, nhà văn quân đội; bà Thanh Hương cũng vào chiến trường làm cán bộ phụ nữ, chính trị viên quân y tiền phương. Cầu nối tình yêu thời đó chính là những lá thư viết tay, được giao liên “trèo đèo lội suối” mang tới tận tay người nhận.

Bên cạnh khía cạnh tình yêu lứa đôi, tập thư của Vũ Tú Nam – Thanh Hương còn ghi lại sinh động đời sống văn nghệ sĩ thời chiến. Qua những trang thư, độc giả bắt gặp hình ảnh các văn nghệ sĩ tên tuổi như Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Tuân, Chế Lan Viên… và đặc biệt là những kỷ niệm thân thương về Xuân Quỳnh, Dương Thị Xuân Quý. Những câu chuyện thoáng qua trong thư giúp ta hiểu thêm phần nào công việc, cuộc sống của giới cầm bút giữa bom đạn. Nhà văn Lady Borton khi đọc cuốn sách đã xúc động nhận xét: “Đây là những lá thư riêng, nhưng cũng là một phần nhỏ lịch sử của đất nước các bạn”. 

Cuốn sách được xuất bản lần đầu năm 2001 (NXB Lao Động) và tái bản song ngữ Việt – Anh năm 2017, nhằm mang đến cho độc giả trong và ngoài nước cái nhìn sâu sắc về đời sống và tình yêu thời chiến ở Việt Nam. Gần 70 năm sau những lá thư đầu tiên, ông bà Vũ Tú Nam – Thanh Hương vẫn bên nhau cho đến cuối đời, minh chứng sống động cho sức mạnh và sự bền vững của một mối tình vượt qua thử thách chiến tranh. 

4. Những lá thư thời chiến Việt Nam

Tác giả: Đặng Vương Hưng (sưu tầm, biên soạn).

Khác với các tác phẩm trên viết về chuyện tình của một vài nhân vật cụ thể, “Những lá thư thời chiến Việt Nam” là một tuyển tập đồ sộ gồm 200 bức thư được lựa chọn từ hàng triệu lá thư người lính gửi về trong khói lửa chiến tranh. Nhà báo, cựu chiến binh Đặng Vương Hưng đã dành gần 20 năm sưu tầm những lá thư quý giá này, như một cách “giải mã những bí mật lịch sử” và lưu giữ ký ức của cả một thế hệ đã hy sinh tuổi xuân vì Tổ quốc. 

Sách được Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật ấn hành (tái bản lần 2, năm 2023) và lập tức thu hút sự quan tâm của đông đảo độc giả. Bởi lẽ, mỗi lá thư thời chiến chính là một chứng nhân sống động của lịch sử – những dòng chữ viết vội trên trang giấy ố vàng đã vượt qua bom đạn để đến hôm nay kể lại câu chuyện của mình. 

Cuốn sách tập hợp thư từ nhiều giai đoạn, chủ yếu trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Đó có thể là những lá thư tràn đầy thương yêu một người lính gửi về cho gia đình, người yêu; cũng có khi là thư tường thuật lại một trận đánh ác liệt, hay những dòng tâm sự về mất mát đau thương khi chứng kiến đồng đội hy sinh. Ngoài thư của bộ đội cụ Hồ, sách còn có cả thư từ “phía bên kia”. Chẳng hạn, bức thư năm 1989 của cựu binh Mỹ Richard Luttrell gửi cho một người lính giải phóng ông đã bắn hạ năm 1967 ở Chu Lai. Trong thư, người lính Mỹ tự vấn lương tâm: “Thưa ông, tại sao ông lại không bắn tôi trước?... Xin hãy tha thứ cho tôi vì đã bắt ông phải chết”. Lá thư – thực chất là một lời sám hối muộn màng – được Richard Luttrell đặt kèm tấm ảnh con gái của người lính Việt (mà ông nhặt được trong áo đối phương) dưới chân tượng đài tưởng niệm ở Washington. 

5. Tình yêu và lẽ sống

Tác giả: Trần Phương Thạc & Hoàng Phương Trang (nhân vật chính – thư được sưu tầm).

“Tình yêu và lẽ sống – Những bức thư tình thời chiến” là một tuyển tập thư đặc biệt, bởi nó tái hiện một chuyện tình rất đẹp của thế hệ thanh niên thời chống Mỹ. Nhân vật chính là Trần Phương Thạc – một chàng trai Hà Nội hào hoa, Phó Bí thư Quận đoàn Hoàn Kiếm – và người yêu Hoàng Phương Trang, nữ sinh khoa Sử, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Họ gặp gỡ, yêu nhau giữa thủ đô bình yên những năm 1960 với bao kỷ niệm ngọt ngào. Năm 1965, hưởng ứng lời gọi thiêng liêng của Tổ quốc, anh Thạc xung phong vào chiến trường Quảng Trị – cũng chính là quê hương anh – để chiến đấu. 

Ông Trần Phương Thạc tại chiến trường Quảng Trị, năm 1968

Đọc “Tình yêu và lẽ sống”, người xem cảm nhận sâu sắc tình yêu thủy chung và lý tưởng sống cao đẹp. Dù xa cách, anh Thạc lúc nào cũng khẳng định hình bóng người yêu luôn “gắn liền bên anh”, nỗi nhớ thương càng lâu càng kết thành “một mối tình chung thủy không tan”. Trong một lá thư, anh dặn dò Trang: “Nếu như trong những trận chiến đấu tiếp theo, anh có hy sinh thì em cũng đừng vì thế mà quá buồn... Em hãy dũng cảm lên..., hãy tự hào rằng một người thân yêu của mình đã hiến dâng cuộc đời cho sự nghiệp giải phóng quê hương”. 

Gia đình ông bà Trần Phương Thạc - Hoàng Phương Trang tại Huế, năm 1980.

Cuối cùng, Trần Phương Thạc đã may mắn “đi qua cuộc chiến” và trở về bên người thương sau ngày thống nhất. Cuộc đời đã mỉm cười với đôi bạn trẻ ấy – họ nên vợ nên chồng, cùng xây dựng gia đình hạnh phúc.

6. Hương (Tiểu thuyết)

Tác giả: Nguyễn Thụy Kha

“Hương” là một tiểu thuyết hư cấu dựa trên bối cảnh chiến trường Quảng Trị năm 1972, được nhà thơ-nhạc sĩ Nguyễn Thụy Kha cho ra mắt nhân kỷ niệm 50 năm giải phóng Quảng Trị (1972–2022). Tác phẩm xoay quanh cuộc đời nhân vật Lĩnh – một thầy giáo trẻ tình nguyện xung phong vào tuyến lửa Quảng Trị – và Hương, cô giao liên dũng cảm anh gặp và đem lòng yêu giữa bom đạn chiến trường. Tuy nhiên, do chiến tranh khốc liệt, cả hai mất liên lạc. Đến tuổi xế chiều, Lĩnh mới biết tin Hương đã qua đời. Lúc này, Lĩnh gặp Bao - bác sĩ từng cứu chữa, chăm sóc anh tại bệnh viện thời chiến. Tình cờ, Bao cũng là người giúp đỡ Hương nuôi Thơm - con gái Lĩnh - trong hàng chục năm. Hai cha con Lĩnh đoàn tụ trong nước mắt.

Nhà văn Nguyễn Thụy Kha cho biết nhân vật và cốt truyện trong “Hương” được ông hư cấu, nhưng rất nhiều chi tiết, câu chuyện trong đó là “chuyện thật” của những người lính mà ông từng gặp ngoài chiến trường. Vì thế, tác phẩm vừa có sức hấp dẫn của tiểu thuyết, lại vừa chân thực như một hồi ký chiến tranh. Với độ dài 350 trang, “Hương” đã khắc họa thành công tình yêu lứa đôi đầy chất thơ nảy nở giữa hoang tàn đổ nát, đồng thời làm nổi bật lòng vị tha và tình dân tộc cao cả của người Việt Nam sau chiến tranh. Cuốn tiểu thuyết được NXB Chính trị Quốc gia Sự thật xuất bản cuối tháng 8/2022, không chỉ phát hành trong nước mà còn in hơn 1.000 bản gửi sang Hoa Kỳ phục vụ kiều bào.