Ngày 30/4/1975 đã đi vào lịch sử Việt Nam như một cột mốc chói lọi, đánh dấu kết thúc cuộc kháng chiến chống Mỹ và thống nhất đất nước. Hiểu về sự kiện lịch sử trọng đại này không chỉ qua sách vở giáo khoa, chúng ta còn có thể cảm nhận sâu sắc hơn thông qua những trang hồi ký, truyện kể và phóng sự sống động. Những tác phẩm đa dạng dưới đây – từ hồi ức của nhà ngoại giao, tâm sự của người lính, đến phóng sự của phóng viên chiến trường – sẽ giúp độc giả phổ thông hình dung rõ nét hơn bối cảnh và ý nghĩa của Ngày Giải phóng miền Nam 30/4. Mỗi cuốn sách đều có tác giả, năm xuất bản, nội dung cụ thể và điểm đặc biệt riêng, mang đến góc nhìn phong phú về chiến thắng mùa Xuân 1975.

1. Gia đình, bạn bè và đất nước – Nguyễn Thị Bình (hồi ký, 2012; tái bản 2025)

Cuốn hồi ký của bà Nguyễn Thị Bình (nguyên Phó Chủ tịch nước, Bộ trưởng Ngoại giao Chính phủ Cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam) tái hiện gần một thế kỷ cuộc đời gắn bó với cách mạng của tác giả. Bà bắt đầu viết hồi ký từ năm 2007, hoàn thành 2009 và bổ sung đến 2023, xuất bản lần đầu năm 2012, tái bản có chỉnh lý năm 2025 nhân kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước. Nội dung sách bao quát từ thời thơ ấu trong một gia đình giàu truyền thống yêu nước, những năm tháng hoạt động trong phong trào học sinh – sinh viên, quá trình bà tham gia kháng chiến chống Pháp rồi chống Mỹ, cho đến vai trò Trưởng đoàn đàm phán Hiệp định Paris 1973 và công cuộc xây dựng đất nước sau hòa bình​

Từng trang hồi ký được viết bằng giọng văn chân thành, giản dị và xúc động, toát lên tinh thần yêu nước và trách nhiệm của tác giả. Chính lối kể chuyện gần gũi này đã nhanh chóng chiếm được cảm tình của đông đảo độc giả, đặc biệt là thế hệ trẻ​

Hồi ký của Nguyễn Thị Bình không chỉ là câu chuyện cuộc đời một nhân chứng lịch sử, mà còn là góc nhìn của một nhà ngoại giao nữ kiệt xuất về những sự kiện quan trọng của dân tộc trong thế kỷ XX. Cuốn sách giúp người đọc hiểu thêm về ý chí kiên định và bản lĩnh mềm dẻo của bà – người phụ nữ Việt Nam tiêu biểu đã góp phần làm nên chiến thắng và hòa bình​

2. Hồi ký chiến trường: Từ sông Bến Hải đến Dinh Độc Lập – Thiếu tướng Hoàng Đan (nhật ký, 2025)

Đây là cuốn hồi ký chiến trường tập hợp các trang nhật ký do Thiếu tướng Hoàng Đan (1928–2003) ghi chép trong giai đoạn cuối cuộc kháng chiến chống Mỹ (1974–1975). Sách được xuất bản lần đầu năm 2025 (bản song ngữ Việt–Anh) nhân dịp 50 năm ngày giải phóng miền Nam.

Qua góc nhìn của Hoàng Đan – khi ấy là Tư lệnh Sư đoàn 304 – cuốn hồi ký tái hiện sinh động chặng đường hành quân từ vĩ tuyến 17 (sông Bến Hải) vào đến Sài Gòn. Ông kể lại các trận đánh lớn mà mình và đồng đội trải qua, từ chiến dịch Thượng Đức, giải phóng Huế, Đà Nẵng, đến các trận then chốt tại Phan Rang, Nước Trong, Thành Tuy Hạ, và cuối cùng là khoảnh khắc tiến vào Dinh Độc Lập trưa 30/4/1975, bắt sống toàn bộ nội các chính quyền Sài Gòn​. 

Những trang viết mang giá trị như tư liệu lịch sử sống động về chiến dịch Hồ Chí Minh, đồng thời đúc kết nhiều bài học quân sự quý báu. Tác giả không né tránh nhắc đến những sai lầm, thất bại trên đường tiến quân, mà đối diện phân tích một cách khách quan, rút ra kết luận và kinh nghiệm sâu sắc. Chính sự thẳng thắn này đã làm nên giá trị chân thực của hồi ký, truyền tải đến người đọc cả chiến công lẫn bài học xương máu. Cuốn sách vì vậy vừa hấp dẫn như một câu chuyện chiến trường kịch tính, vừa có giá trị nghiên cứu về nghệ thuật chỉ huy và tinh thần người lính trong khói lửa chiến tranh​

3. Thành phố Hồ Chí Minh: Giờ khắc số 0 – Borries Gallasch (phóng sự lịch sử, 1975; bản dịch 2010)

Tác phẩm này nguyên bản tiếng Đức có tên “Ho-Chi-Minh-Stadt: Die Stunde Null” (Thành phố Hồ Chí Minh – Giờ khắc số 0) do Borries Gallasch – một nhà báo Tây Đức – viết và xuất bản chỉ 4 tháng sau sự kiện 30/4/1975​. Sách được dịch sang tiếng Việt và phát hành lần đầu năm 2010, mới đây được tái bản năm 2025. Nội dung: Cuốn sách tập hợp những bài phóng sự chân thực của Gallasch, ghi lại chi tiết khoảnh khắc lịch sử khi chiến tranh kết thúc và Sài Gòn được giải phóng. Không đơn thuần là một tuyển tập bài báo rời rạc, các phóng sự được sắp xếp như một cuốn biên niên sử sống động, đầy cảm xúc về những ngày cuối cùng của cuộc chiến tranh 30 năm​.

Độc giả sẽ được theo chân tác giả trải nghiệm không khí Sài Gòn những giờ phút sụp đổ của chính quyền cũ: từ tâm trạng hoang mang của người dân, sự tháo chạy của quan chức chế độ Sài Gòn, đến niềm vui vỡ òa khi lá cờ Mặt trận Dân tộc Giải phóng tung bay trên Dinh Độc Lập trưa 30/4. 

Borries Gallasch chính là phóng viên phương Tây duy nhất có mặt bên trong Dinh Độc Lập lúc 11h30 trưa 30/4/1975 – thời điểm Tổng thống Dương Văn Minh tuyên bố đầu hàng​. Nhờ vị trí chứng kiến đặc biệt đó, ông ghi lại được nhiều chi tiết chân thực mà sau này mới được người Việt biết tới. Cuốn sách mang đến góc nhìn của một người nước ngoài về sự kiện 30/4, vừa khách quan vừa gần gũi, giúp chúng ta hiểu thêm tâm thế của cả thế giới trước khoảnh khắc “giờ khắc số 0” – giờ phút chế độ Sài Gòn sụp đổ hoàn toàn. Tác phẩm được đánh giá như một tư liệu quý bởi nó cung cấp thông tin từ phía bên kia chiến tuyến ngay tại thời điểm lịch sử, bổ sung cho những gì người Việt Nam trải qua trong ngày chiến thắng.

4. Chuyện ít biết về ngày Giải phóng Sài Gòn 30/4/1975 – Nguyễn Hữu Thái (hồi ký – tư liệu, 2013)

Tác giả Nguyễn Hữu Thái vốn là một kiến trúc sư, cựu Chủ tịch Tổng hội Sinh viên Sài Gòn (1963–1964) – một “người trong cuộc” đã chứng kiến trực tiếp ngày sụp đổ của chính quyền Sài Gòn. Cuốn sách được ông ấp ủ gần 10 năm và ra mắt nhân dịp kỷ niệm 38 năm giải phóng (năm 2013)​

Đúng như nhan đề, sách tập hợp những câu chuyện, chi tiết “ít biết” xoay quanh sự kiện 30/4 tại Sài Gòn. Nguyễn Hữu Thái thuật lại diễn biến các sự kiện mà bản thân ông đã tham gia hoặc chứng kiến trong ngày lịch sử ấy – từ lúc buổi sáng 30/4 ông có mặt tại Dinh Độc Lập để đón đoàn quân giải phóng, cho đến thời khắc lá cờ Mặt trận tung bay và những giờ đầu tiếp quản thành phố. Đặc biệt, ông còn ghi lại lời kể của nhiều nhân chứng thuộc các phía đối nghịch, từ các chiến sĩ biệt động nội thành, phóng viên miền Bắc cho đến binh lính, quan chức phía Sài Gòn​. 

Nhiều tư liệu giá trị từ phía Hoa Kỳ cũng được tác giả bổ sung – kết quả từ quá trình nghiên cứu khi ông du học ở Mỹ sau này – nhằm kiểm chứng và làm rõ hơn các sự kiện. Cuốn sách hấp dẫn người đọc ở chỗ đan xen giữa hồi ức cá nhân và tư liệu lịch sử một cách mạch lạc, rõ ràng, dễ hiểu. Tác giả trình bày các sự kiện như một câu chuyện kể, có thêm phần chú giải thuật ngữ, bản đồ Sài Gòn năm 1975 và nhiều hình ảnh minh họa, giúp cho bạn đọc trẻ sinh sau chiến tranh cũng có thể hình dung dễ dàng​

5. Những biên bản cuối cùng tại Nhà Trắng: Phút sụp đổ của Việt Nam Cộng hòa – NXB CTQG Sự Thật & Viện Phương Đông (tư liệu lịch sử, 2019)

Đây là một tuyển tập tư liệu lịch sử do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia – Sự Thật ấn hành năm 2019 nhân kỷ niệm 44 năm ngày thống nhất đất nước​. Cuốn sách được Viện Nghiên cứu Phát triển Phương Đông sưu tầm, biên soạn dựa trên hồ sơ mật của phía Mỹ liên quan đến những ngày cuối của chính quyền Sài Gòn. 

Sách chia làm hai phần rõ rệt. Phần I tập hợp các tài liệu tuyệt mật của Mỹ (biên bản họp, điện tín, ghi chép nội bộ…) xoay quanh các toan tính và quyết sách của giới cầm quyền Mỹ trong những ngày cuối cùng trước 30/4/1975 – những tài liệu này đã được chính phủ Mỹ giải mật năm 2015​. Qua đó, người đọc lần đầu được tiếp cận thông tin “hậu trường” về phản ứng của Tổng thống Mỹ, Nhà Trắng và Lầu Năm Góc trước sự sụp đổ không thể tránh khỏi của đồng minh tại Sài Gòn. 

Phần II gồm các bài viết và hồi ức của một số tướng lĩnh cấp cao Hoa Kỳ – những người trực tiếp có mặt chỉ huy cuộc di tản hỗn loạn tại Sài Gòn trong giờ phút cuối cùng của Việt Nam Cộng hòa​. Những trang hồi ký của Đại sứ Graham Martin, tướng Frederick Weyand hay tư lệnh chiến dịch không vận Frequent Wind… cung cấp góc nhìn chân thực từ phía người thua cuộc về khoảnh khắc kết thúc chiến tranh. 

Cuốn sách giống như một hồ sơ lịch sử cho phép độc giả “ngồi trong phòng họp Nhà Trắng” để chứng kiến cuộc chiến Việt Nam kết thúc từ phía bên kia. Từng biên bản cuộc họp, từng mệnh lệnh di tản khẩn cấp được lật lại, giúp ta hiểu rõ hơn nội tình hoang mang và bế tắc của giới chức Mỹ và chính quyền Sài Gòn khi đó​. Nhờ sử dụng tài liệu gốc đa chiều, tác phẩm cung cấp rất nhiều thông tin mới mẻ, khách quan – góp phần soi rọi những quyết định và sự kiện dẫn đến phút sụp đổ cuối cùng của chế độ Việt Nam Cộng hòa​.

6. Bút ký lính tăng – Hành trình đến Dinh Độc Lập – Nguyễn Khắc Nguyệt (bút ký, 2015)

Đại tá Nguyễn Khắc Nguyệt – nguyên là chiến sĩ lái xe tăng số hiệu 380, Đại đội 4, Lữ đoàn 203 – đã trực tiếp tham gia đội hình xe tăng tiên phong tiến vào Dinh Độc Lập trưa 30/4/1975. Nhân kỷ niệm 40 năm giải phóng (năm 2015), ông cho ra mắt cuốn bút ký này để kể lại hành trình đáng nhớ của mình và đồng đội​

Cuốn sách là tập hợp các bài viết và hồi ức của một người lính xe tăng, tái hiện chân thực những chặng đường ác liệt mà Binh chủng Tăng thiết giáp đã đi qua trong cuộc Tổng tiến công mùa Xuân 1975. Từ các trận đánh mở màn ở Tây Nguyên, Huế, Đà Nẵng… đến cuộc hành quân “thần tốc” dài hàng ngàn cây số tiến về Sài Gòn, người lính kể lại với đầy đủ những mất mát, hy sinh, những khoảnh khắc anh hùng và cả giây phút hiểm nguy. Mỗi trang sách như một chuyến du hành ngược thời gian, đưa người đọc trở lại chiến trường khói lửa và cuối cùng vỡ òa trong khoảnh khắc chiến thắng khi lá cờ giải phóng được cắm trên nóc Dinh​. 

Thông qua lời kể giản dị mà xúc động, tác phẩm khắc họa nổi bật lòng dũng cảm, tình đồng đội và ý chí kiên cường của những người lính tăng – những “quả đấm thép” mở đường vào sào huyệt địch​. 

Cuốn bút ký không chỉ đơn thuần thuật lại chiến công, mà còn chất chứa nhiều cảm xúc và suy ngẫm của tác giả. Ông viết sách như một nén tâm nhang thắp cho đồng đội đã khuất, đồng thời là món quà tặng các đồng đội còn sống sót sau chiến tranh​. Chính vì vậy, bên cạnh niềm tự hào dân tộc được khơi dậy qua mỗi trận đánh thắng lợi, người đọc còn cảm nhận được nỗi đau và sự tri ân với những hi sinh thầm lặng. Bút ký lính tăng là một minh chứng rằng lịch sử không chỉ được làm nên bởi những vị tướng chỉ huy, mà còn bởi những người lính bình dị nơi tuyến đầu. Qua góc nhìn từ buồng lái xe tăng, độc giả hiểu thêm rằng chiến thắng 30/4/1975 được đánh đổi bằng mồ hôi, xương máu và tình đồng chí keo sơn của biết bao con người​

Tạm kết

Sáu cuốn sách trên đây, với nhiều thể loại và góc độ khác nhau, đã góp phần phác họa một bức tranh toàn diện hơn về ngày 30/4/1975 – từ hậu trường chính trị, chiến trường khốc liệt, đến những câu chuyện đời thường trong và sau cuộc chiến. Những trang hồi ký, phóng sự và truyện kể không hàn lâm mà giàu cảm xúc này sẽ giúp độc giả phổ thông hiểu sâu hơn về giá trị của hòa bình, độc lập mà dân tộc ta giành được. Mỗi cuốn sách là một mảnh ghép quý giá của lịch sử, và khi ghép lại, chúng tôn vinh ý nghĩa to lớn của Đại thắng mùa Xuân 1975 – mốc son chói lọi mở ra kỷ nguyên mới cho Việt Nam.